VROUWEN VAN DE REFORMATIE

Toen ik Women and the Reformations: A Global History van Merry Wiesner-Hanks opensloeg, viel mijn oog meteen op de opdracht: ze draagt het boek op aan een aantal overleden collega-historici, onder wie Natalie Zemon Davis. Voor mij voelde dat als een erkenning van de ‘voormoeders’ van de feministische geschiedschrijving—mijn eigen term voor de pioniers die het werk van vrouwen in de geschiedenis zichtbaar maakten. Dat raakte me, juist omdat pioniers als Zemon Davis erkenning verdienen en niet in de vergetelheid mogen raken. Wiesner-Hanks had dus meteen mijn aandacht.

Eren van 'voormoeders' vormt ook het thema van haar boek. Onbekende maar belangrijke rondreizende Quaker-missionarissen als Helena von Freyberg, Anna Owen Hoyer, Elizabeth Hooton en Mary Dyer, belandden met enig geluk in voetnoten, maar werden meestal genegeerd in de geschiedschrijving simpelweg omdat ze vrouw waren. Hun tijdgenoten namen hen echter bloedserieus. Hun woorden en daden werden gevaarlijk geacht; rechtszaken, verbanning, gevangenisstraf, zelfs de brandstapel of verdrinking waren reële risico's. Juist níet omdat ze vrouw waren, maar omdat hun ideeën de gevestigde orde bedreigden en dus invloed hadden. Wiesner-Hanks, emeritus hoogleraar Geschiedenis en Vrouwenstudies aan de University of Wisconsin-Milwaukee, haalt deze vrouwen uit de schaduw door te laten zien hoe belangrijk hun aanwezigheid en ideeën waren voor de vorming en verspreiding van het christendom.

Reformaties

Met haar studie dompelt Wiesner-Hanks ons onder in de vroegmoderne wereld, toen Europa door de Reformatie en Verlichting op z’n kop stond. In de 16e eeuw keerden groepen binnen het christendom zich tegen de katholieke kerk, ontstonden nieuwe geloofsvormen en veranderde de religieuze kaart van het continent drastisch door religieuze oorlogen. Hoewel de titel suggereert dat het uitsluitend over gereformeerden gaat, volgt ze ook de levens van katholieke missionarissen en jezuïeten, omdat ze de reformatie in meervoud ziet: álle hervormingen van het christendom. Zo ontstaat een breed beeld van christelijke vrouwen in deze roerige periode.

Wiesner-Hanks onderscheidt zes rollen: monarchen, moeders, migranten, martelaren, mystici en missionarissen. De meeste geïnteresseerden zijn waarschijnlijk wel bekend met de macht van vrouwelijke monarchen - wat religieuze vrouwen niet automatisch meer kansen bood; denk maar aan de strenge kloosterhervormingen onder Isabella van Castilië. De migratie van Hugenotenvrouwen uit Frankrijk of Joodse en moslimvrouwen uit Spanje, net als de rol van moeders in religieuze zorgtaken en hun verkondiging van het geloof naast hun man bieden al meer nieuwe namen. Het wordt nog interessanter in de hoofdstukken over martelaren en mystici, die vaak door hun scherpe woorden populair werden en kloosters en scholen konden opzetten. Zij vonden ingenieuze manieren om hun ideeën te verspreiden onder het kerkelijk gezag.

Maar van alle zes de rollen springen de missionarissen er het meest uit, juist omdat dit terrein in de geschiedschrijving nog nauwelijks is ontgonnen. Missionarissen reisden meestal vanuit Europa naar Noord- en Zuid-Amerika, gingen aanvankelijk met hun man mee, maar werkten vaak zelfstandig of in vrouwenverband. Zo passeren Mormonen, Quakers en de Universal Friends de revue. Ze bleken eigenzinnige leiders. Jemima Wilkinson, de androgyne grondlegger van de Universal Friends, stak haar volgers bijvoorbeeld in mannelijke kleren: een opvallend statement. In Mexico pleitte Sor Juana voor onderwijs in Grieks en Hebreeuws aan vrouwen, zodat zij de Heilige Schrift konden begrijpen. Moravische, protestantse missionarissen trokken in de achttiende eeuw naar onder meer St. Thomas, waar zwarte Creoolse vrouwen bij de Deense koning klaagden over witte kolonisten die hun boeken verbrandden en de doop van Afrikanen afkeurden. De Afro-Caribische Rebecca Protten verspreidde actief het geloof en bewerkstelligde maatschappelijke veranderingen voor inheemse Amerikanen. Wiesner-Hanks neemt ons zelfs mee naar Ethiopië, waar Waletta Petros het verzet tegen de jezuïetenmissionarissen leidde, waarvoor ze haar man verliet en uiteindelijk de wereld rondtrok. Dankzij de inspanningen van vrouwen slaagde de geloofsmissies vaak, wat ook erkend werd door mannelijke tijdgenoten.

Voortleven

De thematische indeling in rollen maakt duidelijk dat vrouwen in de vroegmoderne religieuze wereld verre van passief waren; ze waren zichtbaar en hadden invloed. Soms vervulden ze meerdere rollen tegelijk. Daardoor ontstaat wel eens overlap - een vrouw kan in meerdere hoofdstukken tegelijk voorkomen - maar de herhaling van namen werkt ook als geheugensteuntje. Wiesner-Hanks volgt er tenslotte meer dan 300. Ze documenteert ook hoe de archetypische rollen doorwerken. Sommige vrouwen worden nog steeds bezongen, zoals Sor Jerónima de la Asunción in de Filippijnen of Teresa van Avila, die men in haar tijd voor ketter hield, maar die in de twintigste eeuw heilig werd verklaard. Beeldmateriaal zoals hippe beeldjes van lutheraan Katharina von Bora laten ook zien dat hun verhaal voortleeft.

Gevaar

En passant toont Wiesner-Hanks dat religieuze vrouwen al vroeg begrepen dat onderwijs de kern van het geloof vormt. Scholing stelde hen in staat om het geloof te verspreiden en maatschappelijke invloed uit te oefenen. Mary Ward, 'jezuïetesse', schreef onomwonden dat vrouwen tot net zulke grote dingen in staat waren als mannen: het droeg dus ook bij aan enige 'emancipatie'. Mystici fungeerden soms als vertrouwelingen van mannelijke politici, wier advies serieus werd genomen, waarmee zij zelfs mannelijke reputaties verstevigden.

Maar het religieuze werk bleef riskant: wie te zichtbaar of buitengewoon handelde, werd gearresteerd, verbannen of geëxecuteerd. Hekserijprocessen bewijzen dat; tussen de late vijftiende en zeventiende eeuw werden in Europa 40.000 tot 60.000 mensen geëxecuteerd, ongeveer 80 procent van hen was vrouw. In Japan executeerden ze na 1612 zo’n 4000 christenen, van wie ongeveer 10 procent vrouw was, wat illustreert dat de inzet van religieuze vrouwen wereldwijd als een gevaar werd gezien.

Keerzijde

Wiesner-Hanks verzamelde een indrukwekkende reeks verhalen, maar haar brede blik kent ook een keerzijde. Door wereldwijd en in uiteenlopende contexten tegelijk te kijken, gaat ze meestal slechts fragmentarisch de diepte in. Dat maakt het lastig om harde conclusies te trekken over de precieze invloed van vrouwen op de Reformatie. Evenmin krijg je een duidelijk beeld van de manieren waarop vrouwen pareerden dat zij volgens de Bijbel niet mochten spreken: iedere vrouw deed dat anders en een hoofdstuk daarover, of een vaste paragraaf per hoofdstuk, had me heel interessant geleken.

Daarbij is de conclusie niet helemaal verrassend. We wisten bijvoorbeeld al dat vrouwen een actieve rol speelden in de Republiek: Marit Monteiro toonde in Geestelijke maagden (1996) aan dat katholieke vrouwen in de zeventiende-eeuwse Republiek invloedrijk waren, en Amanda Pipkin betoogt in Dissenting Daughters (2022) zelfs dat de calvinistische Reformatie in de Republiek zonder vrouwen onmogelijk zou zijn geweest. De meerwaarde van Wiesner-Hanks's studie is dat we nu weten dat vrouwen over heel de wereld actief waren. Al doet ze geen stellige of universele uitspraken.

Eerherstel

Hoe dan ook herstelt Women and the Reformations een cruciaal stuk geschiedenis door te laten zien welke rol vrouwen speelden in het vroegmoderne christendom. Het boek sluit aan bij populaire studies als De onzichtbaarheid van de vrouw van de prehistorie tot nu van Marylène Patou-Mathis en Femina van Janina Ramirez, maar onderscheidt zich door Wiesner-Hanks’ zorgvuldige omgang met bronnen. Ze benadrukt heel kritisch wat ze betrouwbaar acht, waardoor het boek zowel toegankelijk als wetenschappelijk gefundeerd is. Dankzij Wiesner- Hanks krijgen deze historische vrouwen voor het eerst een centrale plek in de wereldwijde Reformatie. Dat doet eindelijk recht aan hun blijvende invloed en aanwezigheid. Noem de namen en blijf ze noemen!

Woman and the Reformations A Global History (9780300268232 €28,75 hardcover) is nu verkrijgbaar in de boekhandel of via Yale University Press.

---

Fleur Speet is mede-oprichter van Fixdit, het schrijverscollectief dat opkomt voor meer vrouwen in de literatuur. Daarvoor maakt ze in 2025 de podcast Historische Klassiekers, over vrouwelijke auteurs die schreven tussen 1500 en 1800. Daarnaast doet ze onderzoek naar het leven van Maria Tesselschade Roemers Visscher.  

---

 - ENGLISH BELOW -

When I opened Women and the Reformations. A Global History by Merry Wiesner-Hanks, my eye immediately fell on the dedication: she dedicates the book to several deceased colleagues, among them Natalie Zemon Davis. To me, this felt like an acknowledgment of the 'foremothers' of feminist historiography - my own term for the pioneers who made women’s presence in history visible. It moved me, precisely because trailblazers such as Zemon Davis deserve recognition and must not be forgotten. Wiesner-Hanks had my full attention from the start.

Honoring 'foremothers' is also the theme of her book. Little-known but important itinerant Quaker missionaries such as Helena von Freyberg, Anna Owen Hoyer, Elizabeth Hooton, and Mary Dyer have, with some luck, landed in footnotes but were more often ignored in historiography simply because they were women. Their contemporaries, however, took them extremely seriously. Their words and deeds were deemed dangerous; trials, banishment, imprisonment, even the stake or drowning were real risks. And this was not because they were women, but because their ideas threatened the established order and thus carried weight. Wiesner-Hanks, emerita professor of History and Women’s Studies at the University of Wisconsin-Milwaukee, brings these women out of the shadows by showing how essential their presence and ideas were to the formation and spread of Christianity.

Reformations

With her study, Wiesner-Hanks immerses us in the early modern world, when Europe was turned upside down by Reformation and Enlightenment. In the sixteenth century, groups within Christianity broke away from the Catholic Church, new forms of faith emerged, and the religious map of the continent changed drastically through wars of religion. Although the title suggests the book deals only with the Reformed, she also follows the lives of Catholic missionaries and Jesuits, because she conceives of the Reformation in the plural: all reformations of Christianity. The result is a broad panorama of Christian women in this turbulent period.

Wiesner-Hanks distinguishes six roles: monarchs, mothers, migrants, martyrs, mystics and missionaries. Most readers will already be familiar with the power of female monarchs, though this did not automatically open doors for religious women; consider Isabella of Castile’s stringent reforms of the convents. New names will pop up in the migration of Huguenot women from France or of Jewish and Muslim women from Spain, as well as the roles of mothers in religious caregiving and in proclaiming the faith alongside their husbands. But the chapters on martyrs and mystics are especially compelling. With their sharp words, these women often became popular figures, able to found convents and schools. They devised ingenious ways to spread their ideas within the constraints of church authority.

Yet of all six roles, the missionaries stand out most clearly, precisely because this terrain has hardly been explored in historiography. Missionaries typically traveled from Europe to North and South America, initially accompanying their husbands but often working independently or in women’s networks. Mormons, Quakers, and the Universal Friends all come into view. They proved to be unconventional leaders. Jemima Wilkinson, the androgynous founder of the Universal Friends, for instance, dressed her followers in men’s clothing - a striking statement. In Mexico, Sor Juana argued that women should be taught Greek and Hebrew so they could read the Holy Scriptures for themselves. In the eighteenth century, Moravian Protestant missionaries traveled to places such as St. Thomas, where Black Creole women petitioned the Danish king to protest white colonists who burned their books and opposed the baptism of Africans. The Afro-Caribbean Rebecca Protten actively spread the faith and effected social change for Indigenous Americans. Wiesner-Hanks even takes us to Ethiopia, where Walatta Petros led resistance against the Jesuit missionaries, left her husband, and eventually traveled the world. Thanks to the efforts of women, missionary projects often succeeded, something their male contemporaries also recognized.

Afterlife

By organizing her material thematically, Wiesner-Hanks makes clear that women in the early modern religious world were anything but passive: they were visible and influential. Some fulfilled several roles simultaneously. This occasionally leads to overlap - one woman may appear in multiple chapters - but the repetition of names also serves as a mnemonic device. After all, Wiesner-Hanks follows more than 300 women. She also documents how these archetypal roles resonate across time. Some women are still celebrated today, such as Sor Jerónima de la Asunción in the Philippines, or Teresa of Ávila, condemned as a heretic in her own time but canonized in the twentieth century. Illustrations - such as trendy figurines of the Lutheran Katharina von Bora - show that their stories continue to live on.

Danger

Along the way, Wiesner-Hanks demonstrates that religious women understood early on that education formed the core of faith. Schooling enabled them to spread religion and wield social influence. Mary Ward, called a “Jesuitess,” wrote bluntly that women were capable of achievements just as great as men’s - an idea that also fueled a kind of emancipation. Mystics sometimes served as confidantes to male politicians, whose advice was taken seriously, thereby even bolstering men’s reputations.

Yet religious work remained dangerous: those who became too visible or acted too boldly risked arrest, exile or execution. The witch trials bear grim testimony: between the late fifteenth and seventeenth centuries, some 40,000 to 60,000 people were executed in Europe, about 80 percent of them women. In Japan, after 1612, roughly 4,000 Christians were executed - around 10 percent of them women - illustrating that the involvement of religious women was perceived as threatening worldwide.

The Flip Side

Wiesner-Hanks has assembled an impressive array of stories, but her global perspective also has its limitations. By looking across the world and across contexts simultaneously, she usually offers only fragmentary depth. This makes it difficult to draw firm conclusions about the precise impact of women on the Reformation. Nor do we get a clear picture of how women responded to the biblical injunction that they should not speak in church: each did so differently that a dedicated chapter or subsection on that theme would have been illuminating.

The overall conclusion is not entirely surprising either. We already knew, for instance, that women played an active role in the Dutch Republic: Marit Monteiro demonstrated in Geestelijke maagden (1996) that Catholic women were influential in the seventeenth-century Republic, and Amanda Pipkin has argued in Dissenting Daughters (2022) that the Calvinist Reformation there would have been impossible without women. The added value of Wiesner-Hanks’s study is that we now know women were active across the globe - even if she refrains from bold or universal claims.

Restoring History

All the same, Women and the Reformations restores a crucial part of history by showing the roles women played in early modern Christianity. The book aligns with popular studies such as Marylène Patou-Mathis’s De onzichtbaarheid van de vrouw van de prehistorie tot nu (The Invisibility of Women from Prehistory to the Present) and Janina Ramirez’s Femina, but distinguishes itself through Wiesner-Hanks’s careful handling of sources. She is scrupulous about what she considers reliable, making the book both accessible and academically grounded. Thanks to Wiesner-Hanks, these historical women take center stage in the global Reformations for the first time. The book finally does justice to their lasting presence and influence. Name the names, and keep naming them!

Woman and the Reformations A Global History (9780300268232 €28,75 hardcover) is now available in bookstores or at the Yale University Press.

---

Fleur Speet is co-founder of Fixdit, a writers' collective that advocates for greater representation of women in literature. In 2025, she is producing the podcast 'Historical Classics,' which focuses on female authors who wrote between 1500 and 1800. In addition, she is conducting research on the life of Maria Tesselschade Roemers Visscher.