- Sebastiaan Coops -
Voor een lange tijd was ons begrip van vrouwen in de vroegmoderne tijd beperkt. Deze beperking kan zichzelf goed in stand houden, want door het belang van historische vrouwen te miskennen is het ook niet nodig om archieven te ontsluiten en vervolgens onderzoek te doen. Nee, vrouwen in die tijd waren voor ons de zwijgzame, nietsbetekenende prinsessen. Dat is wat ik las toen ik ongeveer 15 jaar geleden Stefan Zweig’s biografie over Marie-Antoinette ter hand nam. Hij schrijft over haar en andere vrouwen als volgt: “She would have been interred with pomp and ceremony, and the court would have worn mourning for the prescribed number of weeks; thereafter she would have vanished from human memory as completely as numberless other princesses, the Mary Adelaides and Adelaide Maries, the Anne Catherines and Catherine.”
Dit soort gedachten zullen niet alleen op mij maar vast ook op anderen een indruk hebben achtergelaten. Daarnaast hebben ze ook vragen opgeroepen over die verdwenen vrouwen uit de vroegmoderne tijd. De afgelopen jaren heb ik door veel te lezen voor mijzelf een inhaalslag gemaakt en ik ben blij dat er een nieuw boek is verschenen dat ons allemaal kan helpen zo’n inhaalslag te maken.
Het boek Vrouwen rondom Johan de Witt is samengesteld door Ineke Huysman en Roosje Peeters. Peeters is promovendus aan de universiteit Leiden. Huysman is vanuit het Huygens Instituut al langer betrokken bij het digitaliseren van brieven. Ze is projectmanager bij Brieven van Constantijn Huygens, de Brieven van Johan de Witt en de Brieven van de Hollandse en Friese Stadhoudersvrouwen. Het Huygens Instituut digitaliseert momenteel de correspondentie van Johan de Witt. Een enorme klus, omdat er duizenden brieven zijn verstuurd door of aan Johan de Witt. Uit deze brieven is een studie van 700 brieven gemaakt waarvan 31 brieven zijn gekozen voor het boek Vrouwen rondom Johan de Witt. Het boek is voorzien van een voorwoord geschreven door de bekende historica Els Kloek, bekend van 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Elke brief is voorzien van context door een deskundige.
Een volledig historisch beeld
In de historiografie is weinig aandacht voor brieven van vrouwen aan Johan de Witt. De bronneneditie van Nicolaas Japikse en Robert Fruin, Brieven aan en Brieven van Johan de Witt, omvat 3.038 brieven. Onder deze selectie zijn er slechts 101 brieven geschreven door 32 verschillende vrouwen. Ineke Huysman schrijft dat “ondanks hun belang zijn deze brieven in de geschiedschrijving vaak genegeerd, wat heeft geleid tot een onvolledig historisch beeld.” Dit maakt de lezer nieuwsgierig en verheugd. Gaat dit boek ons denken over de vrouwen rondom Johan de Witt en in de vroegmoderne tijd nu veranderen?
Dat doet het inderdaad. Uit de brieven blijkt dat illustere mannen als Johan de Witt ook zeer afhankelijk van vrouwen waren in politiek, militair, bestuurlijke en diplomatieke kwesties. Niet alleen die kwesties worden behandeld. De brieven zijn van de hand van een diverse groep schrijfsters uit alle rangen en standen binnen de samenleving. Van de hoogste adel tot een Dordtse herbergierster. Ook de onderwerpen zijn divers. Ze gaan over gezondheid, financiën of exclusieve genootschappen. Wat blijkt? Vrouwen stonden midden in de maatschappij, hadden invloed en gebruikten die.
Wat opvalt aan het boek is dat de brieven op elkaar aansluiten. Het boek leest daardoor als een doorlopend verhaal waarin je meer te weten komt over het leven van Johan de Witt en zijn tijd. De lezer herkent steeds zaken die eerder in andere brieven zijn besproken. Hierdoor krijg je een begrip van de onderlinge verhoudingen tussen de briefschrijfsters en de gebeurtenissen die plaatsvonden. Het helpt hierbij dat de brieven chronologisch zijn gepresenteerd. De gekozen brieven lijken hierdoor geen willekeurige greep uit het archief, maar vormen samen zo een mooi geheel. Er worden bovendien vaak andere brieven aangehaald om de getranscribeerde brief in kwestie te bespreken.
Het boek staat vol interessante inzichten die vrouwen in een ander daglicht zetten. Neem Wendela Bicker die met weinig eer is behandeld in de geschiedschrijving. Dat terwijl ze in haar brieven helemaal niet slecht uit de verf komt. In tegendeel: ze kan heel scherp schrijven en ook geestig uit de hoek komen als ze Johan plaagt over een oude vlam. Of wat te denken van Elizabeth Stuart, die de tweede Engelse zeeoorlog voorspelde in haar waarschuwingsbrief. Daarnaast komen er ook ‘nieuw ontdekte’ vrouwen in de brieven voor. Zoals de mysterieuze Margrietje Ditteliefs Wolfs die religieuze pamfletten schreef en hier een beloning voor vroeg bij Johan de Witt.
Het boek zou niet aan kracht inboeten met minder illustraties of wanneer de illustraties vaker besproken werden in de beschrijvingen. Als opvulling zijn de illustraties niet nodig. Het boek bevat een schat aan informatie over Johan de Witt en is een duidelijke oproep om meer onderzoek te doen naar vrouwen in de vroegmoderne tijd.
Vrouwen rondom Johan de Witt is nu verkrijgbaar.
Afbeelding: Gerard ter Borch, Nieuwsgierigheid (ca.1660-1662)