HUISVROUW EN DIENSTMEID
- Maartje Kramer
- 6 uur geleden
- 7 minuten om te lezen
Wie, net als ik, kan wegzwijmelen bij series als Downton Abbey, Poldark of The Gilded Age, weet hoe fascinerend het huishouden van vroeger kan zijn. Niet alleen de wereld van de hogere standen, maar vooral die van de mensen die het dagelijkse leven draaiende hielden. De wereld waarin wijzelf, heel waarschijnlijk, zouden hebben geleefd als we in die tijd waren geboren. In Vrouw en Meid geeft cultureel antropoloog Caroline Hanken een letterlijk kijkje in die keuken. Ze neemt de lezer mee door vier eeuwen huishoudelijke geschiedenis, met de intieme en soms complexe relatie tussen huisvrouw en dienstmeid als rode draad.
Wat vooral opvalt, is hoe ingrijpend die relatie door de eeuwen heen veranderde. Waar de dienstmeid in de 16e eeuw nog bijna als een dochter des huizes werd gezien, ontwikkelde zij zich in de 19e eeuw tot een ondergeschikte die vooral onzichtbaar moest zijn.
Hanken is het boek begonnen uit eigen interesse met weinig kennis over het onderwerp. Dankzij Hankens grondige onderzoek - de bronnenlijst is indrukwekkend - krijgt de lezer een reeks rijk uitgewerkte, anekdotische verhalen mee. Hierdoor ontstaat, voor zover dat mogelijk is, een volledig beeld van de vrouwen die centraal staan in de hoofdstukken. De meid uit de 16e eeuw was meer een meisje dat meedraaide met het gezin om zich voor te bereiden op haar eigen gezin en huishouden. De relatie was veel intiemer. Men sliep vaak ook in hetzelfde bed en leefde echt met elkaar.
Een van de eerste hoofdstukken heeft een aandoenlijk verhaal waarbij je een daadwerkelijke liefde ziet tussen de dame en meid. Het gaat over een jonge meid Trijn Hendrickx die halverwege de 16e eeuw bij een Amsterdams echtpaar terechtkomt. Omdat de man veel van huis is, brengen Trijn en Weyn Duijf, de huisvrouw, maandenlang samen door. Ze ontbijten, gaan naar de markt, slapen in een bedstee en bidden samen. Vooral het laatste is waar dit verhaal een afschuwelijk einde door krijgt. Het stel waar Trijn terechtkwam, was doopsgezind, wat destijds verboden was door het katholieke gezag. Tijdens de beeldenstorm zouden de dames gezien zijn terwijl ze meehielpen een kerk te vernielen. Beiden werden opgepakt. De aanklacht: het stelen van een stenen beeldje van een hond bij het altaar van Sint Rochus. Beide vrouwen worden gemarteld en hier zien we hoe hun relatie van belang is geweest, de liefde die de twee vrouwen voor elkaar gehad moeten hebben. Want Trijn had makkelijk kunnen zeggen dat ze werd opgedragen om dit te doen, om het geloof van de huisvrouw over te nemen en zelf ongeschonden er vanaf te komen. Dit deed ze niet en beide vrouwen zijn ter dood veroordeeld via verdrinking aan de Dam.
We worden meegenomen naar Scheveningen, 1898, waar bij het paviljoen van de Vereeniging Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid de eerste aangekondigde dienstbodencongres gehouden wordt. Daar mocht dienstmeid Dientje Auwerda (1861-1933) voor een groep dames van hogere stand een pleidooi houden over de omstandigheden voor dienstboden. Daarna komt een van de bekendste feministen van Nederland, Wilhelmina Drucker (1847-1925) aan het woord. Tegen al mijn verwachtingen in beschrijft Caroline Hanken de volgende situatie. Wilhelmina Drucker is tegen het pleidooi van Dientje Auwerda over betere omstandigheden, niet zelf dienstkleding betalen en de fooi mogen houden. Dit heeft mijn positieve bubbel over Wilhelmina wel geprikt en laten spatten.
Wat vooral duidelijk naar voren komt, is hoe de positie van de meid door de eeuwen heen verschuift. In de 16e eeuw gold nog de verwachting dat een dienstmeid moest worden opgevoed binnen het huishouden. Zij kwam 'in de leer' en maakte volwaardig deel uit van het gezin. In de 17e en 18e eeuw verandert dit beeld. De meiden worden meer teruggetrokken. Ze krijgen eigen kleine kamertjes op zolder en bewegen zich vooral in de keuken, bijna onzichtbaar in de marge van het huis.
In de 19e eeuw stijgen de verwachtingen opnieuw. Handboeken voor dienstboden verschijnen op de markt en werkgevers gaan ervan uit dat een meid haar taken al volledig beheerst wanneer ze in dienst komt. Met de 20e eeuw volgt de grootste omslag. Door veranderende woningbouw en modernisering wordt het huishouden ingericht op zelfstandig draaiende gezinnen. De meid verdwijnt langzaam uit het dagelijks beeld, letterlijk én cultureel.
Met Vrouw en Meid laat Caroline Hanken zien hoe rijk, ingewikkeld en vaak ontroerend de geschiedenis van het huishouden kan zijn. Ze haalt vergeten vrouwen uit de schaduw en toont een wereld die veel dichter bij ons staat dan we denken. Het is een boek dat niet alleen kennis biedt, maar ook empathie opwekt. En dat is misschien wel het mooiste wat je kan bereiken met een historisch boek.
Vrouw en Meid van Caroline Hanken (9789045043333 paperback €23,99) is nu verkrijgbaar in de boekwinkel of direct te bestellen bij Uitgeverij Atlas.
Maartje Kramer is een gedreven archivaris en erfgoedprofessional met een passie voor het uitpluizen van geschiedenis. Ze heeft een achtergrond in Cultureel Erfgoed, gestudeerd aan de Reinwardt Academie. Maartje deelt graag haar kennis, het liefst met een insteek over historische kleding en recepten. Naast haar werk is ze een enthousiaste keukenprinses, (dakterras) moestuinhoudster en heks.
- ENGLISH BELOW -
Anyone who, like me, can happily drift away while watching series such as Downton Abbey, Poldark, or The Gilded Age knows just how fascinating the domestic world of the past can be. Not only the reality of the upper classes, but especially that of the people who kept daily life running—people among whom we ourselves would very likely have lived amongst, had we been born in that time. In Vrouw en Meid (Woman and Maid) cultural anthropologist Caroline Hanken offers a peek inside that world. She guides the reader through four centuries of domestic history, with the intimate and sometimes complicated relationship between housewife and servant girl as a connecting thread.
What stands out most is how dramatically that relationship changed over time. Where the servant girl of the 16th century was often regarded almost as a daughter of the household, by the 19th century she had become a subordinate who was expected to remain largely invisible. Like the author herself, I learned about the stark difference between the 19th-century servant girl—so familiar from films and period dramas—and the “servant” of the 16th century, who was something else entirely.
Hanken began the book out of personal interest and with limited prior knowledge of the subject. Thanks to Hanken’s thorough research—the bibliography is truly impressive—the reader is treated to a series of richly detailed, anecdotal stories. Together, they create, as far as possible, a complete picture of the women who stand at the center of each chapter.
One of the early chapters contains an especially touching story that beautifully shows the affection between mistress and maid. It follows a young servant, Trijn Hendrickx, who entered the household of an Amsterdam couple in the mid-16th century. Because the husband was frequently away, Trijn and Weyn Duijf, the housewife, spent months together—sharing breakfasts, visiting the market, sleeping in the same cupboard bed, and praying side by side. It’s this last detail that ultimately leads the story to a horrific end. The couple was Anabaptist, a faith forbidden under Catholic rule. During the Iconoclastic Fury, the two women were reportedly seen assisting in the destruction of a church. Both were arrested, accused of stealing a small stone dog from the altar of Saint Roch. They were tortured, and here we see how deeply their bond must have run. Trijn could easily have claimed she was simply following orders, adopting the faith of her mistress, and thereby saved herself. She did not. Both women were sentenced to death by drowning at the Dam.
We are taken to Scheveningen in 1898, where the first publicly announced servants’ conference was held at the pavilion of the National Exhibition of Women’s Labour. There, servant girl Dientje Auwerda (1861–1933) presented a plea to a gathering of upper-class ladies, advocating for better working conditions for domestic servants. She was followed by one of the most well-known feminists of the Netherlands, Wilhelmina Drucker (1847–1925). Against all my expectations, Caroline Hanken describes the following moment: Wilhelmina Drucker opposed Auwerda’s plea for improved conditions, the right to keep tips, and not having to pay for her own uniforms. This revelation burst my positive bubble about Drucker rather abruptly.
What becomes especially clear is how the position of the maid shifts over the centuries. In the 16th century, a maid was still expected to be trained within the household. She “apprenticed” there and was considered a full member of the family. In the 17th and 18th centuries this image changes. Maids become more withdrawn; they are given small attic rooms of their own and spend most of their time in the kitchen, almost invisible at the margins of the household.
In the 19th century, expectations rise again. Handbooks for domestic servants appear, and employers assume that a maid already masters all her tasks when she enters service. The 20th century brings the most dramatic shift. Changes in housing and modernization transform households into spaces designed for self-sufficient families. The maid slowly disappears from daily life, both literally and culturally.
With Vrouw en Meid, Caroline Hanken reveals just how rich, complex, and often deeply moving the history of domestic life can be. She brings forgotten women out of the shadows and unveils a world far closer to ours than we tend to think. It is a book that not only imparts knowledge but also evokes empathy. And that may well be the most beautiful achievement a book that teaches about history can offer.
Vrouw en Meid by Caroline Hanken (9789045043333 paperback €23,99) is now available in bookstores or via Uitgeverij Atlas.
Maartje Kramer is a dedicated archivist and heritage professional with a passion for delving into history. She has a background in Cultural Heritage, studied at the Reinwardt Academy. Maartje loves sharing her knowledge, preferably with a focus on historical clothing and recipes. In addition to her work, she is an enthusiastic kitchen princess, (rooftop) vegetable gardener, and witch.
Opmerkingen